کتاب تغذیه تکمیلی کودکان(دفتر بهبود تغذیه جامعه،معاونت بهداشت)

اسنپ ویزیت:سامانه ویزیت و درمان در منزل

 کتاب تغذیه تکمیلی کودکان (شهریور ۹۸)

دفتر بهبود تغذیه جامعه ، معاونت بهداشت شهریور ماه 1398

دانلود PDF و کتاب تغذیه تکمیلی کودکان  پایین مقاله

مقدمه:

یکی از ویژگی های دو سال اول زندگی ، رشد و تکامل سریع كودكان می باشد. همچنین، ترجیحات غذایی و الگوهای غذای كودكان نیز در این دوران شکل می گیرد.تغذیه تکمیلی ،شروع زمانی است كه شیر مادر به تنهائی قادر به تامین نیازهای تغذیه ای شیرخوار نبوده و باید سایر مایعات و مواد غذایی همراه با شیر مادر در تغذیه كودک استفاده شوند.

این زمان، دوره بسیار حساسی است زیرا از یک سو ، رشد و تکامل كودک به طور سریع رخ می دهد و از سوی دیگركودک در معرض كمبودهای تغذیه ای قرار می گیرد و شیر مادر به تنهائی قادر به تامین نیازهایش نمی باشد. علاوه بر این، كودک در این دوران مواد غذایی ، طعم ها و مزه های جدید را تجربه می كند كه می تواند در عادات غذایی او در بزرگسالی تاثیر گذاشته و نقش مهمی در پیشگیری و كنترل بیماری های غیرواگیر مانند چاقی، قلب و عروق و پرفشاری خون داشته باشد.

با توجه به این كه بهبود الگوی تغذیه كودكان از طریق تغذیه انحصاری با شیر مادر، تغذیه تکمیلی مناسب و تداوم تغذیه با شیر مادر تا دو سالگی از مداخلات پیشگیرانه و موثردر بهبود تغذیه كودكان به شمار می روند. بدیهی است ،

راهنمایی و مشاوره با مادران در زمینه اصول صحیح تغذیه تکمیلی امری ضروری است. بنابر این ارتقای دانش و مهارت كاركنان بهداشتی در زمیته تغذیه كودكان به ویژه تغذیه تکمیلی به منظور مشاوره و راهنمایی مادران یک راهکار اساسی جهت بهبود تغذیه كودكان به شمار می رود.

تغذیه تکمیلی کودکان در شش ماه اول زندگی:

شیر مادر بهترین و كامل ترین غذا برای شیرخوار است . مطابق توصیه های سازمان جهانی بهداشت ، شیرخواران در 6 ماه اول زندگی به منظور تامین رشد ، تکامل و سلامتی فقط باید با شیر مادر تغذیه شوند و هیچ نوع مایعات یا غذای جامد دیگری)به جز قطره یا شربت حاوی مکمل های ویتامین ها و مواد معدنی و در صورت لزوم دارو ( دریافت نکنند.

شیرمادر بهترین الگوی رشد و تکامل را برای كودكان فراهم كرده و در ضمن كمک به حفاظت شیرخوار در مقابل ابتلا به عفونت ها و بیماری های دوران كودكی می كند. همچنین ، تغذیه با شیرمادر كودكان را در برابر بیماری های مزمن سال های آتی عمر مثل بیماری های قلبی- عروقی، دیابت، چاقی و سرطان ها محافظت می كند.

تغذیه انحصاری با شیر مادر و ذخایر دوران جنینی می تواند حداكثر نیازهای تغذیه ای شیرخوار را تا پایان شش ماهگی تامین كند. ویتامین های A و D تنها ریزمغذی هایی هستند كه جهت پیشگیری از بروز عوارض ناشی از كمبود آنها ، مکمل یاری با این دو ویتامین از 5 – 3 روزگی هم زمان با غربالگری هیپوتیرویدی روزانه 400 واحد بین المللی ویتامین D و 1500 واحد بین المللی ویتامین A توصیه می شود.

اهمیت تغذیه تکمیلی کودکان:

تغذیه با شیرمادر به تنهایی تا پایان شش ماه اول تولد ) 180 روزگی( نیازهای تغذیه ای شیرخوار را تامین می كند .

اما پس از پایان شش ماهگی شیر مادر قادر به تامین انرژی ، پروتئین ، روی ، آهن و برخی از ویتامین های محلول در چربی نیست.

به طوری كه تغذیه با شیرمادر از 12 – 6 ماهگی بیش از نیمی از نیازهای تغذیه ای شیرخوار و از 24 – 12 ماهگی ، حداقل یک سوم آن را تامین می كند . بنابر این شیرخواران از پایان شش ماهگی تا 24 ماهگی باید علاوه بر شیر مادر با غذاهای دیگر نیز تغذیه شوند.

تغذیه تکمیلی علاوه بر تامین بخشی از نیازهای تغذیه ای شیرخوار ، او را برای یک رژیم غذایی متنوع آماده می سازد. بنابر این تغذیه تکمیلی ضمن تامین مواد مغذی مورد نیاز برای رشد مطلوب شیرخوار به ایجاد عادات غذایی درست در سال های آتی عمر كمک می كند. با توجه به نقش و اهمیت تغذیه در رشد شیرخواران ، باید در هنگام پایش رشد شیرخوار به روند وزن گیری توجه نموده زیرا آهسته تر شدن رشد كودک می تواند ناشی از كمبودهای تغذیه ای او باشد.

بنابراین پس از شروع غذای تکمیلی ، باید روند رشد كودک در مراقب های بهداشتی تعیین و در صورت اختلال رشد شیرخوار در مورد نحوه ی تغذیه او بررسی های لازم انجام گردد.

تغذیه تکمیلی کودکان:

تغذیه تکمیلی به مواد غذایی جامد ، نیمه جامد یا مایع حاوی مواد مغذی و انرژی اطلاق می شود كه علاوه بر شیر مادر یا شیر مصنوعی به شیرخوار داده می شود. طی دوره تغذیه تکمیلی ، اگرچه تغذیه با شیرمادر همچنان به عنوان منبع مهم تامین مواد مغذی و عوامل حفاظتی حداقل تا 2 سالگی ادامه می یابد . اما شیرخوار به تدریج با غذاهای خانواده آشنا شده وبه آنها عادت می كند.

با توجه به این كه بخشی از نیازهای تغذیه ای شیرخوار از طریق غذاهای تکمیلی تامین می گردد ، باید این غذاها مغذی بوده و از لحاظ مقدار نیز به اندازه ای باشند كه به رشد مطلوب كودک كمک كنند.

علاوه بر این، تغذیه تکمیلی زمان آشنایی با انواع رنگ ها ، طعم ها و بافت های مختلف مواد غذایی است.

برخی از خطرات شروع زودهنگام غذاهای تکمیلی:

• دریافت ناكافی انرژی یا سایر مواد مغذی از طریق جایگزین شدن غذای تکمیلی با شیرمادر مانند استفاده از حریره و سوپ آبکی و رقیق به عنوان غذای تکمیلی شیرخوار
• افزایش دریافت انرژی و مواد مغذی و احتمال ابتلای شیرخوار به چاقی
• افزایش ابتلای شیرخوار به بیماری های عفونی مانند اسهال
• افزایش احتمال آلرژی به مواد غذایی
• افزایش خطر آسیپیراسیون ) ورود غذا یا مایعات به ریه ( به دلیل نداشتن توانائی در بلعیدن مواد غذایی
• دریافت كم شیر مادر و كاهش مزایای تغذیه با آن به ویژه كاهش دریافت عوامل حفاظتی شیرمادر برخی از خطرات شروع دیرهنگام غذاهای تکمیلی
• دریافت ناكافی مواد مغذی مورد نیاز برای تامین رشد مطلوب شیرخوار و افزایش احتمال اختلال رشد، كمبود ویتامین آ و كم خونی فقر آهن
• آهسته تر شدن رشد و تکامل شیرخوار
• به تاخیر افتادن عمل جویدن
• خودداری از خوردن غذای جامد توسط شیرخوار و كاهش پذیرش غذای جامد

اصول کلی تغذیه تکمیلی کودکان ، نوزادان و شیرخواران:

– بعد از تغذیه شیرخوار با شیرمادر، غذای تکمیلی به او داده شود.
 بین 3  تا 5 روز فاصله گذاشته شود تا آلرژی شیرخوار به آن ماده غذایی یا نداشتن اضافه كردن مواد غذایی جدید  تحمل به آن مشخص شود.
– در صورتی كه شیرخوار به خوردن غذایی بی میلی نشان داد، مادر یا مراقب كودک پافشاری نکند .

بلکه برای 2 تا 3 روز آن غذا را حذف و سپس دوباره شروع كند. می توان تا 10 بار مجددا این كار را تکرار كرد تا شیرخوار آن را بپذیرد.

– در ابتدا مواد غذایی باید به شکل یک جزئی (یک ماده غذایی) یا حداقل اجزا مانند فرنی(آرد برنج ، شیر مادر یا شیرپاستوریزه گاو و شکر)به شیرخوارداده شود.

– آرد برنج به عنوان یک ماده غذایی مناسب شناخته شده زیرا در دسترس خانواده بوده و احتمال آلرژی شیرخوار به آن بسیار كم است. فرنی تهیه شده از آرد برنج را می توان باشیر مادر یا مقدار كمی شیر پاستوریزه گاو تهیه نمود.

بر اساس توصیه انجمن گوارش، كبد و تغذیه كودكان اروپا ، اگرچه مصرف شیر پاستوریزه گاو برای كودكان زیر یک سال ممنوع است اما می توان از شیر گاو فقط بر اساس مقادیر توصیه شده در تهیه فرنی ، حریره بادام و شیر برنج استفاده نمود.

– غلظت و قوام غذای تکمیلی باید متناسب با سن شیر خوار باشد. به طوری كه غلظت اولین غذای تکمیلی مانند فرنی شبیه ماست معمولی بوده اما به تدریج بر حسب سن شیرخوار باید غلظت غذا را افزایش داده، به طوری كه غذای كودک از نیمه جامد به جامد تغییر یابد.

– پس از غلات میتوان گوشت (گوسفند و مرغ)، سبزی و میوه را در غذای شیرخوار گنجاند. گوشت ها ، سبزی ها و میوه ها را می توان به شکل پوره (بدون نمک یا شکر ) به شیرخوارداد. بنابراین بعد از معرفی فرنی و پوره گوشت می توان پوره سبزی ها و میوه ها (سیب ، گلابی ، موز رسیده ، هویج و سیب زمینی) را به غذای شیرخوار اضافه كرد.

– بعد از تحمل غذاهای یک جزئی یا حداقل اجزا مانند فرنی ، پوره گوشت ، پوره سبزی ها و میوه ها می توان تركیبی از دو یا چند ماده غذایی مانند سبزی ، میوه ، گوشت و غلات را به شکل پوره های تركیبی ، سوپ ، حلیم یا آش به شیرخوار داد.

– سپس می توان تركیبی از انواع مواد غذایی مانند تکه های كوچک ماكارونی ، سبزی یا گوشت كه بعضی از آن ها بافتی دارند كه كودک را به جویدن تشویق می كنند به شیرخوار داد.

– از 9 ماهگی غذاهای انگشتی مانند تکه های كوچک میوه های نرم و كاملا رسیده و سبزی های پخته مانند موز، گلابی، هلو، هویج، سیب زمینی، ماكارونی پخته شده، نان، پنیر، تکه های كوچک گوشت پخته شده و ریز ریز شده یا چرخ كرده بدون چربی یا كوفته قلقلی كاملاً پخته شده یا با پشت قاشق له شده به شیرخوار معرفی می شود.

لازم به ذكر است میوه ها باید كاملا رسیده و نرم باشند و در غیر این صورت ابتدا باید پخته شده و سپس به كودک داده شوند.

– انوع گوشتها مانند گوشت قرمز، مرغ و ماهی و همچنین تخم مرغ ( سفیده وزرده) را پس از شروع بر حسب سن شیرخوار باید به طور روزانه و یا در هر زمان ممکن به او داد.

پس از معرفی گوشت ، می توان روزانه 30 گرم گوشت در غذای شیرخوار گنجاند.

– ترتیبی كه غذاها دارند اهمیت كم تری نسبت به قوام و بافت غذا دارد.

– مواد غذایی چه از نظر نوع و چه از نظر مقدار باید به تدریج به برنامه غذایی شیرخوار اضافه شود .

– در برنامه غذایی كودک ، تنوع در نظر گرفته شود. به تدریج از گروههای اصلی غذایی شامل نان و غلات، گوشت و تخم مرغ ، حبوبات و مغزدانه ها ، سبزی ها ، میوه ها و لبنیات )ماست پاستوریزه و پنیر پاستوریزه كم نمک( در غذای كمکی استفاده شود. تنوع غذایی و میزان غذا با سن شیرخوار افزایش یابد. معرفی مواد غذایی از هر گروه غذایی باید بر اساس سن شیرخوار انجام شود. تا پایان ماه هفتم تمام گروه های غذایی باید به تدریج به شیرخوارمعرفی شوند.

– از سبزی های سبز تیره و نارنجی و میوه های زرد و نارنجی مانند هویج ،جعفری، گشنیز، كدو حلوایی ، طالبی، مركبات و زردآلو كه منابع غذایی ویتامین A و C هستند در غذای كمکی استفاده شود.

تغذیه تکمیلی کودکان 8 – 6 ماهگی:

 مطابق میل شیرخوار حداقل 8 بار در 24 ساعت با شیر مادر تغذیه شود.

 غذای كمکی را می توان با 3 – 2 قاشق مربا خوری از فرنی یا حریره بادام با غلظت مناسب (غلظت كمی بیشتر از شیر مادر مشابه ماست معمولی) 3 – 2 بار در روز شروع نموده و این میزان را به تدریج افزایش داد. در ضمن می توان از انواع فرنی ها و حریره های محلی با غلظت مناسب (غلظت كمی بیشتر از شیر مادر مشابه ماست معمولی) نیز در تغذیه شیرخوار استفاده نمود.

 پس از معرفی غلات، می توان پوره یا شکل نرم شده انواع گوشت ها ) قرمز ، مرغ ، ماهی و پرندگان( كه خوب پخته شده و ریز ریز شده، سبزی ها ) هویج ، سیب زمینی، كدو حلوایی ( و میوه ها ی متنوع كاملا رسیده و نرم)سیب ، گلابی، موز، طالبی، هلو و انبه( و تخم مرغ كاملا پخته شده) شامل سفیده و زرده( را به شیرخوار داد.

سپس می توان تركیبی از دو یا چند ماده غذایی را به شکل پوره های تركیبی ، سوپ، حلیم یا آش به شیرخوار داد . از حبوباتی مانند عدس و ماش نیز می توان در سوپ و آش استفاده نمود (حبوبات قبل از پخت ابتدا در آب به مدت چند ساعت خیسانده و آب آن دور ریخته شود و سپس بطور كامل بپزد).

 ماست پاستوریزه و پنیر كم نمک پاستوریزه در برنامه غذایی كودک اضافه شود.

 به كودک هر روز 3 – 2 وعده غذا داده شود.

 2 – 1 میان وعده غذایی مانند پوره سبزی ها )هویج یا سیب زمینی( یا پوره میوه های رسیده نرم شده ) موز، گلابی، انبه، طالبی، هلو، زردآلو، سیب، آلو( را می توان براساس اشتهای شیرخوار بین وعده های اصلی در روز به او داد.

 میزان غذای شیرخوار را می توان به تدریج تا نصف لیوان ( هرلیوان= 250 سی سی) در هر وعده غذایی افزایش داد. لازم به ذكر است كه یک قاشق غذاخوری سرصاف انواع برنج پخته 15 گرم و یک قاشق غذاخوری سر پر انواع برنج پخته 20 گرم است ، یک لیوان معادل 16 قاشق غذاخوری سر صاف انواع برنج پخته و یا 12 قاشق غذاخوری سر پر انواع برنج پخته است.

تغذیه تکمیلی کودکان 11 – 9 ماهگی:

.1 مطابق میل شیرخوار حداقل 8 بار در 24 ساعت با شیر مادر تغذیه شود.
2. به كودک هر روز 4 – 3 وعده غذا داده شود.
3.هر روز می توان بر اساس اشتهای شیرخوار بین وعده های اصلی ، 2 – 1 میان وعده غذایی مانند هویج یا كرفس به صورت قطعات بسیار كوچک پخته شده یا میوه های رسیده نرم شده (موز ، گلابی ، سیب، هلو، طالبی ) به شیرخوار داد.
4. میزان غذای شیرخوار را می توان به تدریج تا نصف لیوان در هر وعده غذایی افزایش داد.
5. علاوه بر تمام مواد غذایی معرفی شده در سن 8 – 6 ماهگی ، می توان غذاهای انگشتی كه شیرخوار بتواند با دست بگیرد مانند تکه های كوچک انواع گوشتها ( قرمز ، مرغ ، ماهی و پرندگان) كه خوب پخته شده و ریز ریز شده و تکه های كوچک گوشت بدون چربی یا كوفته قلقلی كاملاً پخته شده یا با پشت قاشق له شده ، ماكارونی پخته شده یا نان را در برنامه غذایی كودک گنجاند.

برخی از مواد غذایی نامناسب یا ممنوع برای تغذیه تکمیلی کودکان

زیر یك سال:

– از دادن شیرگاو و عسل( به دلیل خطر بوتولیسم) به كودک زیریک سال خودداری شود.
– تا حد امکان از دادن آّب میوه طبیعی به شیرخوار زیر یک سال خوداری شود و برای كودكان 12 – 7 ماهه از پوره میوه ها استفاده شود. مصرف آب میوه ممکن است منجر به ابتلا شیرخوار به اضافه وزن ، چاقی، اسهال ، نفخ و فساد دندان شود. در شرایط خاص مانند یبوست یا كم خونی ناشی از فقر آهن می توان روزانه 12 – 6 قاشق مرباخوری ( 60 – 30 سی سی ) آب میوه طبیعی به كودک داد.
– نمک و ادویه به غذای شیرخوار اضافه نشود.
– از دادن آدامس ، آب نبات ، تکه های بزرگ سیب، آجیل، ذرت، كشمش، هویج خام، كرفس، انگور و گیلاس به دلیل احتمال خفگی به شیرخوار خودداری شود. (از مغزها می توان به صورت پودر شده برای مقوی كردن غذاها استفاده نمود).
– چای ، قهوه و دم كرده های گیاهی مانع جذب مواد مغذی مانند آهن می شوند و تا حد امکان نباید مصرف شوند. یا باید مصرف چای و قهوه كاهش یابد(حتی برای نرم كردن غذای شیرخوار از چای استفاده نشود). در صورتی كه مادر برای دادن چای به شیرخوار اصرار دارد باید حداقل 2 ساعت قبل یا بعد غذا به شیرخوار داده شود.
– از دادن لبنیات غیر پاستوریزه (مانند شیر، ماست و پنیر محلی) خودداری گردد. برخی از رفتارهای غذایی نادرست در تغذیه کودکان زیر یك سال
– از دادن انواع تنقلات كم ارزش مانند شیرینی ها ، چیپس ، پفک و … به شیرخوار خودداری گردد.
– مصرف نوشیدنی های شیرین موجب افزایش خطر اضافه وزن و چاقی شده و پوسیدگی دندان را در شیرخواران افزایش می دهد. همچنین موجب عادت كردن ذائقه كودک به طعم شیرین می شود، بنابراین از دادن نوشیدنی های شیرین مانند چای شیرین و آب میوه های صنعتی به شیرخوار خودداری شود.
– از اضافه كردن شکر به هر نوع غذای كودک مانند ماست ، سوپ ، میوه یا سبزی پخته خودداری گردد. شکر دریافتی مهم ترین عامل غذایی اضافه وزن و چاقی و پوسیدگی دندان ها می باشد.
– از مواد غذایی كنسرو شده در تهیه غذای شیرخوار استفاده نشود. زیرا حاوی نمک و شکر زیادی هستند.
– از دادن تخم مرغ خام و تخم مرغ عسلی كه خوب پخته نشده خودداری شود.
– نمک به غذای كودک اضافه نشود تا كودک به طعم طبیعی غذاها عادت كند.

شیرخوار و کودک در معرض خطر آلرژی و حساسیت:

شیرخوارانی كه حداقل یکی از بستگان درجه اول آنها ( والدین یا خواهر و برادر) سابقه آلرژی داشته باشند در معرض خطر آلرژی قرار دارند.

نحوه ی معرفی و لیست غذاهای آلرژن و حساسیت زا برای کودکان در معرض خطر آلرژی:

شیرگاو، سویا، گندم، بادام زمینی، بادام ، فندق ، گردو، پسته، كره بادام زمینی، ماهی، تخم مرغ وسایر غذاهای دریایی آلرژن هستند. در شیرخواران،آلرژی به شیرگاو، بادام زمینی و تخم مرغ نسبت به سایر مواد غذایی آلرژن بیشتر مشاهده می شود.

با توجه به این كه شواهد كافی مبنی بر ارتباط بین استفاده نکردن از این مواد غذایی آلرژن بعد از 6 ماهگی و تاخیر و پیشگیری از آلرژی در شیرخواران پر خطر وجود نداشته و بالعکس تاخیر در استفاده از مواد غذایی احتمال خطر آلرژی را در شیرخواران افزایش داده و همچنین متاآنالیز انجام شده بر روی داده های مطالعات انجام شده بر روی كودكان در معرض خطر بالای آلرژی و كودكان طبیعی نشان داده است كه معرفی تخم مرغ یا كره بادام زمینی بعد از شش ماهگی با كاهش خطر آلرژی به مواد غذایی مخصوصا خطر آلرژی به تخم مرغ و كره بادام زمینی مرتبط بوده است بنابر این شروع و معرفی این مواد غذایی برای تمام كودكان حتی كودكان در معرض خطر آلرژی پس از پایان 6 ماهگی تایید شده است.

نحوه ی تشخیص مواد غذایی آلرژن برای شیرخواران در معرض خطر

– دادن مواد غذایی آلرژن به كودكان در معرض خطر آلرژی در صورتی امکان پذیر است كه قبلا واكنش های آلرژیکی) مانند كهیر، اگزما ، خس خس سینه( به مواد غذایی نشان نداده باشند.

– كودک تمام مواد غذایی معرفی شده مناسب برای غذای كمکی مانند غلات ، گوشت، سبزی ها و میوه ها را مصرف و تحمل كرده باشد.
– در صورت داشتن این دو شرط می توان مقدار كمی از غذاهای آلرژن) غیر از شیر گاو( را به مقدار جزئی به او داد و اگر مشکلی گزارش نشد مقدار آن ماده غذایی را به تدریج در برنامه غذایی شیرخوار اضافه نمود.
– مواد غذایی آلرژن باید در منزل به كودک داده شود و در مهد كودک یا جای دیگر نباشد.
– برای كودكان دارای اگزمای متوسط تا شدید یا داشتن علائم آلرژی در هنگام تغذیه با شیر مادر یا هنگام معرفی هر ماده غذایی خصوصا مواد غذایی آلرژن لازم است ارزیابی از نظر آلرژی توسط پزشک انجام گیرد.

نقش گروه های غذایی در رشد و سلامت شیرخوار:

در برنامه غذایی شیرخوار بایداز گروه های اصلی غذایی( نان و غلات، شیرو لبنیات، گوشت، حبوبات، تخم مرغ و مغزدانه ها ، سبزی ها و میوه ها) استفاده شود.

لازم به ذكر این نکته است كه گروه غذایی گوشت ، تخم مرغ، حبوبات و مغزدانه ها در بزرگسالان به دو گروه تقسیم شده اند اما در كودكان هنوز به شکل یک گروه مشترک می باشند.

نان ، برنج و سایر مواد غذایی در گروه نان و غلات جزء اصلی رژیم غذایی شیرخوار است زیرا نقش مهمی در تامین انرژی داشته و همچنین حاوی انواع ویتامین ها و املاح ضروری هستند.

میوه ها و سبزی ها منبع خوبی از ویتامین ها ، املاح و فیبر به شمار می روند و برای سلامتی شیرخوار ضروری هستند. میوه ها و سبزی های نرم مانند پوره موز ، گلابی و هویج به صورت تکه های كوچک برای شروع مناسب هستند. گوشت ، ماهی ، تخم مرغ و حبوبات منابع پروتئینی هستند و در رشد و تکامل كودک نقش مهمی دارند.

گروه شیر و لبنیات دارای كلسیم بوده و در استحکام استخوان ها و دندان ها نقش مهمی دارند. همچنین در تامین انرژی ، پروتئین ، ویتامین ها و املاح كمک می كنند.

لازم به ذكر است مواد غذایی در هر گروه غذایی باید بر اساس سن كودک و نوع مواد غذایی توصیه شده در آن سن انتخاب شوند.

گروه های غذایی تغذیه تکمیلی کودکان به طور كامل در زیر شرح داده شده اند :

تاثیر گروه نان و غلات در تغذیه تکمیلی کودکان:

مواد غذایی این گروه، شامل انواع نان بخصوص نوع سبوس دار(سنگک و نان جو )، نان های سنتی سفید(لواش و تافتون)، برنج، انواع ماكارونی و رشته ها، غلات صبحانه و فرآورده های آنها به ویژه محصولات تهیه شده از دانه كامل غلات است

. گروه نان و غلات منبع كربوهیدرات های پیچیده وفیبر )مواد غیر قابل هضم گیاهی(، برخی ویتامین های گروه B ، آهن، پروتئین ، منیزیوم و كلسیم می باشد. برای كامل كردن پروتئین گروه نان و غلات بهتر است آنها را به صورت مخلوط با حبوبات مصرف نمود تا همه اسید امینه های ضروری تامین شود)مثل عدس پلو، باقلا پلو، عدسی با نان و غیره(.

تاثیر گروه سبزی ها در تغذیه تکمیلی کودکان:

این گروه شامل انواع سبزی های برگ دار، انواع كلم، هویج، بادمجان، نخود سبز، لوبیا سبز، انواع كدو، فلفل، قارچ، خیار، گوجه فرنگی، پیاز و سیب زمینی می باشد . مواد غذایی این گروه نسبت به سایر گروه ها انرژی و پروتئین كمتری دارند و در مقایسه با گروه میوه ها فیبر بیشتری دارند. در كل ارزش كالری زایی این گروه به غیر از بعضی از سبزی های نشاسته ای مانند سیب زمینی ، ذرت ، نخود فرنگی و… از سایر گروه ها كمتر است.گروه سبزی ها دارای انواع ویتامین
های A ، B ، C و مواد معدنی مانند پتاسیم، منیزیوم و مقدار قابل توجهی فیبر است .

تاثیر گروه شیر و لبنیات در تغذیه تکمیلی کودکان:

این گروه شامل شیر و فرآورده های آن (ماست، پنیر، ك شک، ب ستنی و دوغ) می با شد. این گروه دارای كل سیم،
پروتئین، فسفر، ویتامین B12 و B2 و سایر مواد مغذی و بهترین منبع تامین كننده كلسیم هستند كه برای رشد و استحکام ا ستخوان و دندان ضروری ا ست. دادن شیر پا ستوریزه گاو به كودكان زیر یک سال ممنوع ا ست. در برنامه غذایی كودک از ماست پاستوریزه و پنیر پاستوریزه كم نمک استفاده شود.

تاثیر گروه گوشت ، تخم مرغ، حبوبات و مغزدانه ها در تغذیه تکمیلی کودکان:

این گروه شامل گوشت های قرمز )گوسفند و گوساله(، گوشت های سفید ) مرغ ،ماهی و پرندگان( ، تخم مرغ ، انواع حبوبات مانند نخود، انواع لوبیا، عدس، باقلا، لپه، ماش و مغز دانه ها)گردو، بادام، فندق، بادام زمینی و … ( می باشند.

این گروه منابع تامین كننده پروتئین بوده و حاوی آهن، روی و سایر مواد مغذی می باشند. پروتئین ها به عنوان اجزای سازنده استخوان، ماهیچه، غضروف، پوست و خون و هم چنین به عنوان واحد های سازنده آنزیم ها، هورمون ها و ویتامین ها عمل می كنند. به طور كلی پروتئین های حیوانی ارزش بیولوژیک بالاتری دارند و قابلیت استفاده بدن از آنها بیشتر از پروتئین های گیاهی است. پروتئینهای گیاهی به طور معمول تمام اسید آمینههای ضروری را ندارند.

بنابراین لازم است تركیبی از حداقل دو پروتئین گیاهی )مثل غلات و حبوبات( مصرف شود تا یک پروتئین با كیفیت بالا به بدن برسد مثل عدسپلو، لوبیاپلو، باقلاپلو و ماشپلو. توصیه می شود با توجه به این كه گوشت ها منبع خوبی از آهن و روی هستند در صورت امکان هر روز در برنامه غذایی روزانه كودک گنجانده شوند.گوشت های فرآوری شده مثل سوسیس، كالباس و همبرگر حاوی مقادیر زیادی نمک و چربی از نوع اشباع و ترانس هستند و نباید در برنامه غذایی كودک استفاده شوند. از انواع مغزها )گردو، فندق، بادام و پسته( به شکل پودر شده برای تامین پروتئین، انرژی و برخی از مواد مغذی مانند آهن در برنامه غذایی كودک استفاده شود.

گروه متفرقه تغذیه تکمیلی کودکان:

این گروه شامل انواع مواد قندی و چربی ها و تنقلات شور است. توصیه می شود در برنامه غذایی روزانه از این گروه كمتر استفاده شود.
انواع مواد غذایی این گروه عبارتنداز:

الف- چربی ها (روغن های جامد ، نیمه جامد و روغن های مایع، پیه، دنبه، كره، خامه، سرشیر و سس های چرب مثل
مایونز)

ب- شیرینی ها و مواد قندی(مثل انواع مربا، عسل ، شربت، قند و شکر، انواع شیرینی های خشک و تر، انواع پیراشکی، آب نبات و شکلات ، بیسکویت ، كلوچه ، پاستیل و…)

پ- ترشی ها، شورها و چاشنی ها ( سس كچاپ ، سس سالاد ، انواع ترشی و شور، فلفل، نمک، زردچوبه، دارچین و غیره).

ت- نوشیدنی ها (نوشابه های گازدار، چای، قهوه، انواع آب میوه های صنعتی و پودرهای آماده مثل پودر پرتقال و غیره) توصیه می شود در برنامه غذایی روزانه كودكان از این گروه كمتر استفاده شود.

روشهای مغذی کردن غذا
اضافه كردن برخی مواد غذایی با هدف افزایش مقدارپروتئین، ویتامین ها و املاح غذا را مغذی كردن غذا می گویند. از آنجایی كه این كار می تواند باعث افزایش حجم غذای كودک شود، لازم است حتما مغذی كردن به همراه مقوی سازی غذای كودک انجام گیرد.

روشهای زیر برای مغذی سازی غذای كودک(تغذیه تکمیلی کودکان) توصیه می شود :

1. پس از معرفی تمام گروه های غذایی می توان، پودر جوانه غلات و حبوبات را به برخی غذاها )به ویژه سوپ، فرنی و كته( اضافه نمود.
2. كمی گوشت یا مرغ به غذای شیرخوار اضافه شود.
3. از انواع حبوبات مانند عدس و ماش كه كاملا پخته شده اند می توان به شیرخوارداد.
4. تخم مرغ آب پز را می توان داخل سوپ و یا ماكارونی پس از طبخ رنده كرد.
5. میوه ها و سبزی ها از جمله مواد غنی از ویتامین و املاح به شمار می روند. بنابراین انواع سبزی های زرد و نارنجی مانند كدو حلوایی و هویج و انواع سبزی های برگ سبز مانند جعفری و گشنیز به غذای شیر خوار اضافه شود.
6. سوپ تهیه شده از سبزی های متنوع از جمله غذاهای بسیار مغذی است كه البته اگر رقیق تهیه شود مقدار انرژی آن كافی نخواهد بود. لذا از مادر بخواهید كه از دادن سوپ رقیق ) بدون محتویات آن( به كودک خودداری و سعی كند با استفاده از روش های مختلف مانند اضافه كردن كره، روغن مایع یا برنج آن را مقوی كند.

روشهای مقوی کردن غذا
اضافه كردن برخی مواد غذایی با هدف افزایش مقدار انرژی غذا را مقوی كردن غذا می گویند. روشهای زیر برای مقوی سازی غذای كودک توصیه می شود :

1. غذاها با آب كم پخته شوند. بعد از پخت تکه های جامد غذا مانند گوشت، حبوبات ، سیب زمینی و سبزی ها را از آب سوپ جدا كرده و له نموده، سپس كم كم آب سوپ را به آن اضافه كرده تا یک پوره غلیظ درست شود .
2. در صورت امکان یک قاشق مرباخوری شیرخشک به حریره یا سوپ كودک اضافه شود.
3. به غذای كودكان مقدار كمی )به اندازه یک قاشق مرباخوری( كره ،روغن زیتون یا روغن مایع اضافه شود. این كار بدون آن كه حجم غذای كودک را افزایش دهد مقدار كالری آن را افزایش می دهد، ضمن آن كه بلع غذا برای كودک آسان تر می شود. در ضمن باید توجه داشت اگر مقدار زیادی روغن به غذا اضافه شود ممکن است كودک زودتر احساس سیری كند و نتواند همه غذایش را بخورد. اگر كودک رشد مناسبی دارد ، اضافه كردن روغن بیشتر در غذای كودک ضرورت ندارد زیرا باعث افزایش وزن كودک می شود .
4. بر روی نان كودک كه معمولا به عنوان میان وعده مصرف می شود كمی كره یا روغن مایع مالیده شود.
5.میزان شکر موجود در غذای كودک در محدوده دستور تهیه غذا باشد. غذاهای شیرین ضمن تغییر ذائقه كودک می تواند جایگزین غذاهای اصلی و حتی شیرمادر شده و به دلیل فقدان ریزمغذی ها زمینه ابتلا كودک را به سوء تغذیه فراهم آورد .
6. انواع مغزها مانند گردو، بادام و پسته دارای انرژی و نیز پروتئین و ریزمغذی ها به میزان نسبتا خوبی هستند. از این مواد غذایی به صورت پودر شده می توان جهت مقوی و مغذی كردن غذای كودک استفاده كرد.

نحوه ی مصرف مکمل ها در شیرخواران:

در كودكان ترم و شیرخوارانی كه با وزن تولد بالای 2500 گرم بدنیا آمده اند، مکمل ویتامین A+D از 5 – 3 روزگی تا پایان 24 ماهگی به میزان 400 واحد ویتامین D و 1500 واحد ویتامین A در روز معادل یک سی سی داده می شود.

تغذیه تکمیلی کودکان و مکمل و قطره آهن:

از پایان 6 ماهگی یا همزمان با شروع تغذیه تکمیلی با دوز kg/ day / mg 1 حداكثر 15 میلی گرم آهن المنتال )خالص( در روز تقریباً معادل 15 قطره داده میشود. درصورتی كه به دلیل اختلال رشد كودک، تغذیه تکمیلی بین 6 – 4 ماهگی شروع شود قطره آهن با دوز kg/ day / mg 1 حداكثر 15 میلی گرم آهن المنتال )خالص( در روز تقریباً معادل 15 قطره داده میشود.

در كودكان نارس و شیرخوارانی كه با وزن تولد كمتر از 2500 گرم متولد شده اند، مکمل A+D از 5 – 3 روزگی تا پایان 24 ماهگی به میزان 400 واحد ویتامین D و 1500 واحد ویتامین A در روز معادل یک سی سی قطره داده می شود.

مکمل آهن با دوز kg/ day / mg 2 ، حداكثر 15 میلی گرم آهن المنتال )خالص( در روز تقریباً معادل 15 قطره از زمانی كه وزن كودک 2 برابر وزن هنگام تولد شود )حدود 2 ماهگی( داده می شود.

در شیرخواران با وزن تولد بسیار كم )كمتر از 1500 گرم( مکمل A+D از 5 – 3 روزگی تا پایان 24 ماهگی به میزان 400 واحد ویتامین D و 1500 واحد ویتامین A در روز معادل یک سی سی قطره داده می شود.

مکمل آهن با دوز kg/ day mg/ 4-3 ، حداكثر 15 میلی گرم آهن المنتال )خالص( در روز تقریباً معادل 15 قطره از زمانی كه وزن كودک 2 برابر وزن هنگام تولد شود )حدود 2 ماهگی( روزانه داده میشود.

تغذیه تکمیلی کودکان در سال دوم:

در سال دوم كودكان مهارت هایی از جمله افزایش توانایی در جویدن و بلعیدن و یادگیری تحمل بافت های متنوع و طعم های مختلف غذایی را كسب می كنند. كودكان باید تشویق شوند كه خودشان غذا بخورند. غذا باید به شکلی برای آنان ارائه شود كه آنها بتوانند به راحتی آن را با دست گرفته و بخورند. میوه ها و سبزی ها باید به اندازه ای بریده شوند كه كودک به آسانی بتواند آن را برداشته و بخورد. این مهارت ها می تواند به كودكان اجازه دهد تا مشاركت در غذای خانواده را شروع نمایند. در 12 ماهگی با غذای سفره آشنا می شوند.

لازم است در مدت زمان غذا خوردن كودک، مادر مراقب غذا خوردن – سنین 18 كودک باشد.

كودكان باید غذاهای متنوع از نظر بافت و طعم را تجربه كنند.كودكان غذاهای ساده و غیر پیچیده با طعم ملایم را ترجیح می دهند. شیرخوارانی كه با مواد غذایی متنوع آشنا می شوند در سال های بعدی تنوع غذایی آنان بیشتر است. باید تنوع در غذای شیرخوار بیشتر باشد و از بیشتر از یک یا دو طعم در غذای كودک استفاده شود. كودكان اگر غذایی را نپذیرفتند مادر می تواند بدون هیچ گونه واكنشی به مقدار جزئی از آن را بارها به كودک معرفی كند.

در صورت خودداری كودک از پذیرش بعضی مواد غذایی ، از مواد غذایی دیگر جهت كسب تجربه با طعم ها و مزه های مختلف استفاده شود. لمس كردن، بو كردن و بازی با مواد غذایی جدید و گذاشتن انها در دهان و تف كردن آنان رفتارهای شناخت مواد غذایی و پذیرش آنان است .

توصیه های تغذیه تکمیلی کودکان 1 تا 2 سال:

اصول تغذیه تکمیلی کودکان:

هر چقدر شیرخوار میخواهد با شیر مادر تغذیه شود.  تغذیه منظم با شیرمادر در سال دوم زندگی همچنان یک ضرورت است چرا كه :

یک منبع خوب تامین پروتئین برای كودک است.حدود یک سوم انرژی مورد نیاز روزانه او را تامین می كند.

به تداوم رشد مناسب كودک كمک می كند. مواد ایمنی بخش موجود در آن برای محافظت كودک در برابر عفونت ها موثر است.

نیازهای عاطفی و روانی شیرخوار را تامین نموده و در تکامل ذهنی و جسمی او نقش بسزائی دارد.

در مواقع ابتلای كودک به بیماری و به دنبال آن بی اشتهایی، یک منبع مهم تامین كننده انرژی برای كودک است

چراكه اغلب كودكان در زمان بی اشتهایی ناشی از بیماری، فقط به شیرمادر تمایل دارند.

در صورت ابتلا به اسهال و استفراغ، هیچ چیز به اندازه شیرمادر برای شیرخوار قابل تحمل نیست

بر خلاف سال اول زندگی، در كودكان 1 تا 2 ساله تغذیه با شیرمادر بهتر است نیم تا 1 ساعت پس از صرف غذای كودک انجام شود و در حقیقت تغذیه از سفره خانوار بر تغذیه با شیر مادر اولویت دارد.و آهن طبق دستورعمل به شیرخوار داده شود. ) این مطلب كه قطره آهن موجب سیاهی دندان A+D قطره های
می شود نباید مانع مصرف آن شود، بلکه باید قطره آهن را با قاشق چایخوری در عقب دهان ریخت و پس از آن به
كودک آب داد و با پارچه ای تمیز روی دندان های او را نیز تمیز نمود.(

 تنوع غذایی ، استفاده از تمام گروه های اصلی غذایی) نان و غلات، شیرو لبنیات، گوشت، حبوبات، تخم مرغ و مغزدانه ها ، سبزی ها و میوه ها( و انتخاب مواد غذایی دارای ارزش تغذیه ای مناسب در برنامه غذایی كودک در نظر گرفته شود.

ایجاد تنوع غذایی در برنامه غذایی كودک با استفاده از مواد غذایی زیر:

 انواع گوشت ها : گوشت قرمز ، مرغ ، ماهی
 تخم مرغ
 حبوبات : عدس ، ماش، لوبیا چشم بلبلی ، لوبیا چیتی ،….
 محصولات لبنی پاستوریزه : شیر ، پنیر كم نمک ، ماست، كشک كم نمک و دوغ كم نمک و بدون گاز
 سبزی های با برگ سبز یا زرد : جعفری ، گشنیز، شوید، كدو ، هویج و كدو حلوایی
 میوه ها : سیب، موز، هلو، آلو، گلابی، زردآلو، طالبی، خرما )بدون پوست و هسته(، آناناس، هندوانه ، انبه، انواع مركبات و …
 غلات : برنج ، نان ، ماكارونی، رشته فرنگی
 هر روز 3 تا 4 وعده غذا و در هر وعده به اندازه 4 / 3 لیوان، به شیرخوار غذا بدهید.
 هر روز 2 – 1 بار میان وعده مغذی ) از گروه های اصلی غذایی( در بین وعده های اصلی غذا، به شیرخوار بدهید.
 به عنوان میانوعده در برنامه غذایی كودک 1 تا 2 ساله تنقلات بی ارزش نظیر غلات حجیم شده، شکلات، چیپس، آب میوه های تجاری و نظایر آنها جایگاهی نداشته و به جای آن از میان وعده های مغذی نظیر انواع میوه ها ، سبزی ها ، شیر پاستوریزه ، ماست، نان، پنیر كم نمک و خرما استفاده شود.
 از دادن انواع نوشیدنی های شیرین به دلیل افزایش خطر اضافه وزن و چاقی ، پوسیدگی دندان و كاهش دریافت مواد مغذی تا حد امکان خودداری شود.
 در برنامه غذایی كودک فقط از ماست پاستوریزه ساده استفاده شده و از مصرف انواع ماست میوه های صنعتی خودداری شود. در صورت تهیه ماست میوه خانگی فقط میوه به ماست اضافه شده و از اضافه كردن شکر به ماست میوه خودداری شود.

نکات مهم در مورد مصرف گروه شیر و لبنیات

– شیر و لبنیات مصرفی كودک در مجموع نباید بیشتر از دو لیوان شود. شیر و ماست و سایر لبنیات می توانند در وعده اصلی غذایی مثلا صبحانه شیر ، یا ناهار ماست و یا به عنوان میان وعده استفاده شوند. ماست پاستوریزه جایگزین مناسبی برای شیر است اما فقط از ماست ساده و بدون شکر باید استفاده شود.

– از شیر پاستوریزه گاو برای كودكان بالای یک سال می تواند استفاده شود. شیر پاستوریزه گاو به شکل ساده و بدون شکر استفاده شود و از دادن شیرهای طعم دار به كودک خودداری گردد. زیرا كودک به طعم شیرین عادت كرده و خطر فساد دندان و افزایش كالری دریافتی بیشتر می شود.

– مصرف زیاد شیر باعث كاهش اشتهای كودک برای دریافت مواد مغذی از جمله آهن مورد نیازش شده و خطر كم خونی در كودک را افزایش می دهد.

– شیر حتما با فنجان به كودک داده شود

– از دادن شیر و لبنیات غیر پاستوریزه خودداری شود. نکات مهم در مورد مصرف گروه میوه ها و سبزی ها

– تا حد امکان به جای آب میوه طبیعی به كودک میوه داده شود زیرا میوه ی تازه شکر كمتر و فیبر بیشتری دارد.

– برای كودكان 1 تا 2 سال، بیشتر از 120 سی سی آب میوه طبیعی در روز مصرف نشود. زیرا اختلال رشد با افزایش دریافت آب میوه ارتباط نشان داده است. همچنین افزایش وزن و بافت چربی با افزایش مصرف نوشیدنی های شیرین مرتبط می باشد.

– سبزی ها و میوه های رنگی و متنوع باید به كودک داده شود.

– اگر كودک مبتلا به یبوست است در تهیه سوپ او، می تو ان علاوه بر سبزی ها )سیب زمینی، هویج، كدو، فلفل سبز، سبزی های برگی و …( از برگه هلو، زردآلو و آلو به مقدار كم استفاده شود.

نکات مهم در مورد مصرف گروه نان و غلات آهن ، منیزیوم و سلنیوم هستند. ، B – غلات كامل بهترین منبع فیبر ، ویتامین های گروه – غلاتی كه كودک قدرت جویدن آن ها را دارد مانند برنج به صورت كته های مختلف مخلوط با سبزی ها، حبوبات و گوشت های نرم به او داده شود.

نکات مهم در مورد مصرف گروه گوشت، حبوبات، تخم مرغ و مغز دانه ها:

– از دادن مغزها )مانند بادام، گردو، فندق و پسته( به دلیل احتمال خفگی به شیرخوار خودداری و فقط از پودر مغزها در غذای كودک استفاده شود.

– تخم مرغ كاملا پخته شده به كودک داده شود و از دادن تخم مرغ خام یا خوب پخته نشده خودداری شود.

– در هنگام دادن گوشت، مرغ یا ماهی به كودک ، آن را تکه تکه كرده و استخوان ها و تیغ های آن گرفته شود.

– در برنامه غذایی روزانه كودک ، استفاده از گروه گوشت و جانشین های آن به عنوان منابع غذایی حاوی پروتئین ، آهن و روی توصیه می شود.

– در تهیه غذای كودک می توان از جوانه حبوبات نیز استفاده نمود.

نکات مهم در مورد گروه متفرقه:
– از افزودن نمک یا شکر به غذای كودک تا حد امکان خودداری شود زیرا موجب تمایل بیشتر مصرف غذاهایی با مزه های شیرین و شور در سال های بعدی عمر می گردد.

– نوشیدنی های شیرین مانند(آب میوه صنعتی ، چای شیرین، ماء الشعیر ، نوشابه ها و سایر نوشیدنی های شیرین) یکی از عوامل خطر اضافه وزن و چاقی در كودكان هستند. همچنین نوشیدنی های شیرین موجب كاهش دریافت مواد مغذی اساسی خصوصا كلسیم می شوند زیرا به جای شیر مصرف می شوند.

– از نمک ید دار تصفیه شده در پخت غذا استفاده شود.

– قبل از این كه فلفل، ادویه و یا چاشنی های تند به غذای خانواده اضافه شود، غذای كودک برداشته شود.

منابع
1. Pérez-Escamilla R, Segura-Pérez S, Lott M. Feeding Guidelines for Infants and Young Toddlers: A Responsive Parenting Approach. Nutr Today. 2017;52(5):223–31.
2. PAHO. Guiding Principles for Complementary Feeding of The Breastfed Child. Washington, D.C.; 2003.
3. Kathleen Mahan, L., Raymond, Janice L.(2017). Kraus’s food & the nutrition care process(14th ed). Missouri: Elsevier
4. WHO. Infant and young child feeding Model chapter for textbooks for medical students and allied health professionals. 2009.
5. WHO. Essential Nutrition Actions: improving maternal, newborn, infant and young child health and nutrition. 2013.
6. Kleinman, R.E & Greer, F.R.(2014). Pediatric nutrition (7th ed). American Academy of Pediatrics.
7. Duryea TK, Editors S, Drutz JE, Motil KJ, Torchia MM. Introducing solid foods and vitamin and mineral supplementation during infancy. UpToDate [Internet]. 2018;1–15. Available from: https://www.uptodate.com/contents/introducing-solid-foods-and-vitamin-and-mineral-supplementation-during-infancy
8. World Health Organization (WHO). Combined course on growth assessment and IYCF counselling. 2012;1–524.
9. WHO. Feeding the Non-Breastfed Child 6-24 Months of Age Feeding the Non-Breastfed Child 6-24 Months of Age. 2004;(March):8–10.
10. Agostoni C, Decsi T, Fewtrell M, Goulet O, Kolacek S, Koletzko B, et al. Complementary feeding: a commentary by the ESPGHAN Committee on Nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr 2008 Jan;46(1):99–110.
11. Fewtrell M, Bronsky J, Campoy C, Domellöf M, Embleton N, Mis NF, et al. Complementary feeding: A position paper by the European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology, and Nutrition (ESPGHAN) committee on nutrition. J Pediatr Gastroenterol Nutr. 2017;64(1):119–32.
12. Heyman, MB &Abrams SA. Fruit Juice in Infants , Children , and Adolescents : Current Recommendations.Pediatrics 2017;139(6).
13. Fleischer, DM. Sicherer, SH, TePas, E. Introducing highly allergenic foods to infants and children.UpToDate [Internet]. 2017.Available from: https://www.uptodate.com/contents/ Introducing highly allergenic foods to infants and children
14 Duryea TK, Editors S, Drutz JE, Motil KJ, Torchia MM. Dietary recommendations for toddlers, preschool, and school-age children
.UpToDate [Internet]. 2018.Available from: https://www.uptodate.com/contents/ Dietary recommendations for toddlers, preschool, and school-age childre
15. Tschann JM, Martinez SM, Penilla C, Gregorich SE, Pasch LA, de Groat CL, et al. Parental feeding practices and child weight status in Mexican American families: a longitudinal analysis. Int J Behav Nutr Phys Act ,2015;12(1).

دانلود

 کتاب تغذیه تکمیلی کودکان (شهریور ۹۸)

PDF تغذیه تکمیلی کودکان
دفتر بهبود تغذیه جامعه ، معاونت بهداشت شهریور ماه 1398

منابع این بخش کاملا بر اساس مستندات علمی،تهیه و تنظیم شده است.

حق نشر با ذکر منبع بلامانع می باشد.

www.nozadteb.ir

پست های مشابه

فیلم آموزشی بررسی علت و عوامل چاقی در کودکان – دفتر بهبود تغذیه جامعه اهمیت تغذیه تکمیلی و خطرات شروع دیر هنگام تغذیه تکمیلی نوزاد و کودک تغذیه تکمیلی نوزاد و کودک یعنی چی؟ مقدار آهن مورد نیاز نوزادان،کودکان و شیرخواران سن 1 ماه الی 18 سال تغذیه کودکان و نوجوانان بیش فعال – بهترین غذا برای کودکان مبتلا به بیش فعالی مقدار و تنوع غذاهای تکمیلی نوزاد و کودک نوع غذاهای تکمیلی نوزاد و کودک – تنوع غذایی تغذیه و غذاهای ممنوع در کودکان و نوزادان زیر یک سال نحوه شروع و معرفی غذاهای تکمیلی نوزاد و کودک خطرات شروع زودهنگام غذاهای تکمیلی نوزاد و کودک